Coğrafya 10. Sınıf Konu Anlatımı PDF
Dünya’nın Tektonik Oluşumu
Dünya’nın oluşumu, yaklaşık 4,6 milyar yıl önce, Güneş Sistemi’nin oluşumuyla başlar. Bu dönemde, Güneş’in etrafında dönen bir toz ve gaz bulutu, kütleçekim etkisiyle çökmeye başlar. Bu çökme sonucunda, önce bir protogezegen, ardından da Dünya oluşur.
Dünya’nın ilk oluşum döneminde, yerkabuğu katı bir yapıya sahip değildi. Sıvı ve katı halde bulunan kayaçlar, sürekli olarak hareket halindeydi. Bu hareketler sonucunda, Dünya’nın yüzeyinde dağlar, ovalar ve çöller gibi yer şekilleri oluşmaya başlar.
Dünya’nın iç yapısı, üç katmandan oluşur:
- Katı Yerkabuğu: Dünya’nın en dış katmanıdır. Kalınlığı ortalama 50 kilometredir.
- Yarı Katı Manto: Dünya’nın orta katmanıdır. Kalınlığı yaklaşık 2.900 kilometredir.
- Erime Manto: Dünya’nın en iç katmanıdır. Kalınlığı yaklaşık 2.200 kilometredir.
Yerkabuğu, litosfer ve astenosfer olmak üzere iki alt katmana ayrılır:
- Litosfer: Yerkabuğunun en üst ve en sert katmanıdır. Kalınlığı ortalama 100 kilometredir.
- Astenosfer: Yerkabuğunun altında yer alan, kısmen erimiş kayaçlardan oluşan katmandır. Kalınlığı yaklaşık 1.200 kilometredir.
Litosfer, levhalar halinde hareket eder. Bu hareketler, Dünya’nın yüzeyinde deprem, volkanizma ve dağ oluşumu gibi jeolojik olayların meydana gelmesine neden olur.
Jeolojik Zamanlar
Jeolojik zamanlar, Dünya’nın oluşumundan günümüze kadar geçen süreyi, belirli zaman dilimlerine ayıran bir zaman ölçeğidir. Jeolojik zamanlar, Dünya’nın yüzeyindeki yer şekillerinin oluşumunu ve değişimini anlamamıza yardımcı olur.
Jeolojik zamanlar, üç ana bölüme ayrılır:
- Erken Jeolojik Zamanlar: Dünya’nın oluşumundan yaklaşık 542 milyon yıl öncesine kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde, Dünya’nın ilk canlıları ortaya çıkar.
- Orta Jeolojik Zamanlar: Yaklaşık 542 milyon yıl öncen yaklaşık 252 milyon yıl öncesine kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde, Dünya’da büyük değişimler yaşanır. Örneğin, Devoniyen Devri’nde ilk omurgalılar, Permiyen Devri’nde ise ilk memeliler ortaya çıkar.
- Geç Jeolojik Zamanlar: Yaklaşık 252 milyon yıl öncen günümüze kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde, Dünya’da günümüze benzer bir yaşam ortamı oluşur.
Jeolojik zamanlar, daha küçük zaman dilimlerine de ayrılabilir. Örneğin, Orta Jeolojik Zamanlar, Karbonifer Devri, Permiyen Devri ve Trias Devri olmak üzere üç bölüme ayrılır.
İç Kuvvetler
İç kuvvetler, Dünya’nın iç katmanlarından kaynaklanan kuvvetlerdir. Bu kuvvetler, Dünya’nın yüzeyinde dağlar, ovalar, çöller gibi yer şekillerinin oluşumuna neden olur.
İç kuvvetler, iki ana gruba ayrılır:
- Tektonik Hareketler: Dünya’nın iç katmanlarının hareketi sonucunda oluşan kuvvetlerdir. Tektonik hareketler, levhaların hareketine neden olur. Levhaların hareketi ise deprem, volkanizma ve dağ oluşumu gibi jeolojik olayların meydana gelmesine neden olur.
- Volkanik Patlamalar: Yerkabuğunun altındaki magmanın yüzeye çıkması sonucunda oluşan kuvvetlerdir. Volkanik patlamalar, volkan oluşumuna neden olur.
Volkanizma
Volkanizma, yerkabuğunun altındaki magmanın yüzeye çıkması sonucunda oluşan bir jeolojik olaydır. Magma, yerkabuğunun altında bulunan, erimiş kayaçlardan oluşan bir maddedir.
Volkanik patlamalar, farklı şekillerde gerçekleşebilir. Örneğin, bazı volkanik patlamalarda, magma yavaş yavaş yüzeye çıkar. Bu tür patlamalara “efüzif patlamalar” denir. Bazı volkanik patlamalarda ise, magma hızlı bir şekilde yüzeye çıkar. Bu tür patlamalara “patlama patlamaları” denir.
Volkanik patlamalar, Dünya’nın yüzeyinde